Το Ποντιακό θέατρο

Kατά την αρχαιότητα αναπτύχθηκε σημαντικά το θέατρο στον Πόντο, από συγγραφείς που κα­τάγονταν κυρίως από τη Σινώπη και την Ηράκλεια, μερικοί από τους οποίους, μάλιστα, διακρίθηκαν σε δραματικούς αγώνες της Αθήνας. 

Η ύπαρξη, άλλω­στε, ανοιχτών θεάτρων κατά την κλασική αρχαιό­τητα, στην Αμισό (Σαμψούντα), την Αμάσεια, το Τίειο, την Αμαστρη (στην Παφλαγονία) και στην Κερασούντα, φανερώνει ότι και στις περιοχές αυτές, τουλάχιστον, δίνονταν παραστάσεις, με έργα, προ­φανώς, ντόπιων συγγραφέων. Οι συγγραφείς αυτοί έγραψαν θέατρο από τον 4ο αιώνα π. Χ. έως τον 1ο αιώνα μ.Χ. Για τους κατοπινούς αιώνες δεν υπάρ­χουν πληροφορίες για το θέατρο στον Πόντο, εκτός από τα είδη των λαϊκών θεατρικών δρώμενων Μωμόγεροι, Κοτσαμάν' και Κοτσολάν', που έχουν τις ρίζες τους στο αρχαίο ελληνικό δράμα.

Η βεβαιότητα ότι το θέατρο ήταν ανεπτυγμένο στον αρχαίο Πόντο βασί­ζεται στα μνημεία, που έχουν ανακαλυφθεί και στα ονόματα και τα έρ­γα δραματουργών, που διέσωσαν κατοπινοί ερευνητές, όπως ο Αθη­ναίος (έζησε μεταξύ του 2ου και 3ου αιώνα μ. Χ.) και ο Σουΐδας (Βυζαντι­νός λεξικογράφος του 10ου αιώνα).

Σε ένα ταφικό μνημείο της Αμάσειας, στην επι­τύμβια στήλη ενός ηθοποιού του 1ου αιώνα μ. Χ., αναφέρεται ότι εκεί είναι θαμμένος ο Γέμελος, που έπαιξε σε πολλά θέατρα.

Από τα ονόματα και τα έργα των δραματικών ποι­ητών του αρχαίου Πόντου μπορεί να αναφερθούν εδώ, του Διόδωρου του Σινωπέα, που έζησε στα μέσα του 4ου αιώνα π. Χ., του οποίου τα έργα Νε­κρός και Μαινόμενος διακρίθηκαν στις εκδηλώσεις Λήναια της Αθήνας, του Δίφιλου του Σινωπέα, της ίδιας εποχής, που έγραψε εκατό έργα και διακρίθη­κε τρεις φορές στα Διονύσια και τα Λήναια της Αθή­νας, του κωμωδιογράφου Διονυσίου του Σινωπέα, που έζησε τον 3ο αιώνα π. Χ., του επίσης κωμωδιο­γράφου από τη Σινώπη Βάτωνα, της ίδιας εποχής, του Διογένη του Κυνικού, που γεννήθηκε το 404 π. Χ. στη Σινώπη και που, εκτός των άλλων, έγραψε και τραγωδίες, όπως Ελένη, Θυέστης, Ηρακλής, του Σπίνθαρου, σύγχρονου του Σοφοκλή, από την Ηρά­κλεια του Πόντου, που έγραψε τις τραγωδίες Σεμέ­λη κεραυνουμένη, Ηρακλής περικαιόμενος και Παρθονοπαίος, του Ηρακλείδη του Ποντικού, του φιλό­σοφου Χαμαιλέοντα από την Ηράκλεια και άλλων.

Ερείπια μεγαλοπρεπούς και ευρύχωρου θεάτρου σώζονται σε μια πλαγιά κοντά στα τείχη της Αμι­σού. Πολλές από τις πέτρες αυτού του θεάτρου τις πήραν οι Τούρκοι και έφτιαξαν την προκυμαία της Σαμψούντας. Στα θεμέλια υπάρχουν χαραγμένες επιγραφές της αλεξανδρινής εποχής. Ερείπια θεά­τρου υπάρχουν και στην Αμάσεια, κοντά στα τείχη, που εκτείνονται κατά μήκος του ποταμού Ίρη. Λίγο ψηλότερα από το θέατρο βρίσκονται οι χαρακτηρι­στικοί τάφοι των βασιλέων του Πόντου, λαξευμένοι πάνω στους βράχους. Κάποια ερείπια αρχαίων θε­άτρων διασώθηκαν και στην Κερασούντα, την Αμα­στρη και το Τίειο.

Μια πλειάδα θεατρικών συγγραφέων εμφανίσθη­κε στον Πόντο και στη νότια Ρωσία στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Κύριο χαρακτηρι­στικό των έργων τους είναι τα ηθογραφικά στοιχεία και μια προσπάθεια εξήγησης των κοινωνικών φαι­νομένων της εποχής τους, που συνταρασσόταν από κοσμογονικές αλλαγές, έκφραση των οποίων ήταν π. χ. η χρεοκοπία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, της αυστροουγγαρίας και του τσαρικού καθεστώτος στη Ρωσία, τα άλματα στην παραγωγή και οι επανα­στατικές κινήσεις στη Γερμανία και τη Ρωσία.

Ο επηρεασμός από τα γεγονότα, που συγκλόνι­ζαν εκείνη την εποχή τις γειτονικές περιοχές του Πόντου και την ίδια την Τουρκία, φαίνεται πολύ καθαρά μέσα στα έργα του κορυφαίου Πόντιου θε­ατρικού συγγραφέα Γεωργού Κ. Φωτιάδη και ειδι­κότερα στα έργα του Λαζάραγας  ή Τα σκοτάδια και Το φως (Η επανάσταση). Εκτός από τον Γεώργιο Κ. Φωτιάδη, από τον 19ο αιώνα και μετά υπάρχουν τα ονόματα και τα έργα και άλλων, όπως των: Ιωάννη Βαλαβάνη, Περικλή Τριανταφυλλίδη, Κωνσταντί­νου Κωνσταντινίδη, Αριστείδη Ιεροκλή, Ελευθέ­ριου Φοινικόπουλου, Κωνσταντίνου Ξανθόπουλου, Γιάγκου Λάμπου Τοπχαρά - Κανονίδη, Μίμη Λέντη ή Δημήτρη Μισαηλίδη, Παναγιώτη Φωτιάδη (Μαρ­κήσιος), Ιωάννη Μαυρίδη - Καρατζά, Αθανάσιου Παρχαρίδη ή Στέλιου Πυξίτη, Θεόδωρου Κανονίδη (Απόλλων) και άλλων.

Στις παραλιακές πόλεις του Πόντου, όπου λειτουρ­γούσαν θεατρικές αίθουσες, έδιναν παραστάσεις θί­ασοι από την Αθήνα, που επισκέπτονταν πρώτα την Κωνσταντινούπολη. Αλλά και αρκετοί Πόντιοι, που ταξίδευαν στην Κωνσταντινούπολη ή τη Σμύρνη, δεν παρέλειπαν να παρακολουθούν τις παραστάσεις, που έδιναν εκεί διάφοροι θίασοι, τοπικοί και αθηναϊκοί. Από την επικοινωνία αυτή προέκυψε ένας επηρεασμός του ποντιακού θεάτρου από το αθηναϊκο θεατρο της Κωνσταντινουπολης και της Σμυρνης.

Ανάμεσα στους Πόντιους, που έβλεπαν θέατρο στην Κωνσταντινούπολη ή στην Τραπεζούντα και την Κερασούντα, ήταν και ορισμένοι λόγιοι και συγγρα­φείς, όπως ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, ο Ελευθέ­ριος Φοινικόπουλος και ο Αθανάσιος Παρχαρίδης, οι οποίοι, μάλιστα, έζησαν στην Κωνσταντινούπολη ένα μέρος της ζωής τους και κάποιοι τύπωσαν εκεί τα θεατρικά τους έργα. Επόμενο ήταν να βλέπουν θέατρο και να επηρεασθούν από αυτό.

Τα θεατρικά έργα, που παρουσίαζαν στον Πόντο οι αθηναϊκοί θίασοι, ήταν τα περισσότερα πατριωτι­κού περιεχομένου ηθογραφίες, μέσα από τις οποίες γινόταν προσπάθεια να τονιστούν η ελληνικότητα και η συνέχεια του ελληνισμού. Από δημοσιεύματα των εντύπων της εποχής είναι γνωστό ότι οι παρα­στάσεις των αθηναϊκών θιάσων στον Πόντο ενθουσί­αζαν τους Πόντιους θεατές τους. Τα έντυπα του Πόντου μαλιστα, εκανα εκτενεστατη αναφορα στις παραστασεις των αθηναϊκων θιάσων από ο,τι των ντόπιων.

Μόνον τα τελευταία χρόνια πριν από την κατα­στροφή, όταν εκ των πραγμάτων ήταν αδύνατη η επίσκεψη αθηναϊκών θιάσων στον Πόντο, οι εφημε­ρίδες των Ποντίων δημοσιεύουν πολλές πληροφορί­ες για παραστάσεις, που έδιναν, με αφορμή κάποιο σημαντικό γεγονός, ή για την ενίσχυση σχολείων και ιδρυμάτων, τοπικοί ερασιτεχνικοί θίασοι.

Το 1922 υπήρξε σημαντικός σταθμός στη μακραίω­νη ελληνική ιστορία. Με τον ξεριζωμό, ο μικρασια­τικός ελληνισμός έφερε στην Ελλάδα σημαντικά πο­λιτισμικά αγαθά. Ο ποντιακός ελληνισμός, μεταξύ των άλλων, έφερε μαζί του και το θέατρο του.

Συνεχίζοντας μια παράδοση, που ήθελε τους Πό­ντιους στον Πόντο και τη νότια Ρωσία να έχουν μια φανταστική έξαρση στην εκπαίδευση και την κοινω­νική δραστηριότητα, πολύ γρήγορα, και εδώ στην Ελλάδα, οι Πόντιοι συνιστούν σωματεία και επιδίδο­νται σε πολιτιστικές δραστηριότητες, με το ποντιακό θέατρο στην πρωτοπορία.

Στους Σιταγρούς της Δράμας, με πρωτοβουλία του λογοτέχνη - λαογράφου και δάσκαλου Γιώργου Ζερζελίδη, ήδη από το 1925, λειτουργεί ο Φιλεκπαι­δευτικός Ερασιτεχνικός Όμιλος «Απόλλων», με πο­λυποίκιλη πολιτιστική δράση και με έμφαση στην οργάνωση θεατρικών παραστάσεων.

Λίγα χρόνια μετά, ερασιτέχνες της πρώτης γενιάς των προσφύγων, αλλά και μερικοί επαγγελματιες, δίνουν παραστάσεις με ποντιακά θεατρικά έργα και άλλα, σε πόλεις και σε χωριά, όπως η Αθήνα και η θεσσαλονίκη, το Γερακαριό, η Αξιούπολη και η Μεγάλη Βρύση Κιλκίς, η Κρύα Βρύση Πέλλας, ο Τετράλοφος Κοζάνης κ. α.

Στη δεκαεκαια του 1950, κυρίως, προκλήθηκε έντονο ενδιαφέρον για τις ποντιακές θεατρικές πα­ραστάσεις, συνήθως ερασιτεχνικές. Γράφονται, και κριτικές από Πόντιους και μη, που επικεντρώνουν την προσοχή τους ιδιαίτερα στο κλίμα, που δημιουρ­γούν όλες οι ποντιακές θεατρικές παραστάσεις, που, πραγματικά, αυτές παίρνουν πανηγυρικό χαρα­κτήρα, με καθολική συμμετοχή των θεατών και των κατοίκων.

Πολύ σημαντική υπηρεσία προσέφερε το ποντια­κό θέατρο στο να ξαναβρούν οι Πόντιοι τη συνοχή που έχασαν, διασκορπιζόμενοι, κατά την εγκατάστα­ση τους, σε διάφορες πε­ριοχές της Ελλάδας. Μια θεατρική παράσταση, σ'ενα επαρχιακό κέντρο, ξεσηκώνει την περιοχή, είναι πανηγύρι. Το θέα­τρο υπήρξε ο μίτος, για να ξαναβρούν οι Πόντιοι τη συνοχή τους, αλλά και να εξάρουν την παρουσία τους.

Στην Ελλάδα έγραψαν ποντιακό θέατρο, ο Φίλων Κτενίδης, ο Παναγιώτης Φωτιάδης, ο Ξενοφών Άκογλους (Ξένος Ξενίτας), ο Χριστόφορος Μουρατχανίδης, ο Πόλυς Χάιτας, η Άννα Μαυροπούλου - Βαφειάδου, ο Στάθης Ευσταθιάδης, ο Δημήτρης Παρασκευόπουλος, ο Δημήτρης Νικοπολιτίδης, ο Νίκος Σπανίδης, ο Δημήτρης Αθανασιάδης, ο Σταύ­ρος Κοταμανίδης, ο Σταύρος Μακρίδης, ο Μιχάλης Κυνηγόπουλος, ο Γιώργος Τσουλφάς, ο Ηρακλής Κοκοζίδης, ο Χρήστος Μουρατίδης, ο Νίκος Σιδηρόπουλος, ο Πόλυς Παπαδόπουλος και πολλοί άλλοι, που συνεχίζουν να γράφουν.

Οι σημαντικότερες θεατρικές παραστάσεις δόθη­καν από την Ποντιακή Σκηνή του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος (Ερμής Μουρατίδης), τον Καλλι­τεχνικό Οργανισμό Ποντίων Αθηνών (προσπάθειες των μεγάλων Πόντιων ηθοποιών Νίκου Σπανίδη και Πόλυ Χάιτα, του Χρικαιφορου Στ. Χριστοφορίδη και του μεγάλου Πόντιου ποιητή Ηλία Τσιρκινίδη), από τον Σύλλογο Ποντίων Σταυρούπολης Θεσσαλο­νίκης Ακρίτες του Πόντου (με σημαντική προσφορά του Νίκου Νυμφόπουλου, του Γιάννη Γεωργιάδη, της Ειρήνης Ταχμαζίδου και του Παναγιώτη Κοντεσίδη), την Καλλιτεχνική Στέγη Ποντίων Βορεί­ου Ελλάδος (αρχικές προσπάθειες Τάσου Κυπριτίδη), την Εταιρεία Θεάτρου Γεώργιος Κ. Φωτιάδης (προσπάθειες Αδάμ Παπαδόπουλου), την Εύξεινο Λέσχη Θεςσσαλονίκης (στη δεκαετία του 1960, με πρωτοπόρους τους Γιώργο Τσουλφά, Ηρακλή Κοκοζίδη, Μιχάλη Κυνηγόπουλο), τον Σύλλογο Ποντί­ων Νικομήδειας Ημαθίας και (προσπάθειες Αλέκου Θεοδωρίδη, Στάθη Βοριατζίδη κ. ά.), την Εύξεινο Λέσχη Νάουσας, την Εύξεινο Λέσχη Κοζάνης, την Εύξεινο Λέσχη Βέροιας, τον Σύλλογο Ποντίων Μα­γνησίας (Βόλος), τον Φάρο Ποντίων Θεσσαλονίκης (προσπάθειες Στάθη Ευσταθιάδη) κ. ά.

Για την ιστορία του ποντιακού θεάτρου και τη δραματολογία του (έργα που γράφηκαν) έγραψαν: Ο Ιορδάνης Παμπούκης - Βαμβακίδης γενικά για το ποντιακό θέατρο, ο Πόλυς Χάιτας, ο Νίκος Κά­πνας, ο Γιώργος Λαμψίδης, ο Ερμής Μουρατίδης, με το μνημειώδες έργο του για το θέατρο στον Μι­κρασιατικό Πόντο (ένας πολυσέλιδος τόμος) και τη Ρωσία (δύο πολυσέλιδοι τόμοι), με αποσπάσματα θεατρικών έργων ή και ολόκληρα έργα, καθώς και φωτογραφίες από παραστάσεις, προγράμματα πα­ραστάσεων, ο Οδυσσέας Λαμψίδης γενικά για το ποντιακό θέατρο, ο Χρήστος Σαμουηλίδης ειδικότε­ρα για τους Μωμόγερους.

Θεωρητικά κείμενα για το ποντιακό θέατρο δημο­σίευσαν και οι Στάθης Ευσταθιάδης, Δημήτρης Αθα­νασιάδης, Ξενοφών Άκογλους, Τάκης Μουζενίδης, Ιωακείμ Σαλτσής, Κώστας Βροχόπουλος, Γιώργος Τσουλφάς, Δημήτρης Παρασκευόπουλος κ. ά.

Το 1993 διοργανώθηκαν, με πρωτοφανή επιτυχία στις Συκιές Θεσσαλονίκης, από την Επιτροπή Πο­ντιακών Εκδηλώσεων (προσπάθειες Πάνου Καϊσίδη, Καίτης Μελή - Παπαπαναγιώτου, Κώστα Πεκρίδη, Γιάννη Σαββίδη κ. ά.), οι Α' Δραματικοί Αγώνες Ποντιακού Θεάτρου (ο τίτλος ανήκει στον Στάθη Θ. Τσομίδη). Συμμετείχαν ερασιτεχνικοί θίασοι Ποντί­ων από ολόκληρη την Ελλάδα και δόθηκαν παρα­στάσεις επί έξι ημέρες, μπροστά σε έξι χιλιάδες, περίπου, θεατές, με σύντομα προλογικά σημειώμα­τα γενικά για το ποντιακό θέατρο. Δόθηκε μεγάλη προβολή στο ποντιακό θέατρο και έγιναν γνωστοί πανελλήνια και οι Κοτσαμάν' (Μωμόγεροι) από το χωριό Άγιος Δημήτριος Κοζάνης (προσπάθεια Τρια­ντάφυλλου Μεντεσίδη).

Το έτος 2000 έγινε το Α' Φεστιβάλ Ιδιωματικού Θεάτρου από τον Σύλλογο Ποντίων Σταυρούπολης Θεςσσαλονίκης Ακρίτες του Πόντου, με πολύ μεγά­λη επιτυχία. Εκτός από τις θεατρικές παραστάσεις και τον χορό, έγιναν εισηγήσεις και συζητήσεις για το ιδιωματικό θέατρο και ιδιαίτερα για το ποντιακό, από τον Πάνο Καϊσίδη, τον Κώστα Πεκρίδη και την Καίτη Μελή-Παπαπαναγιώτου.

Πάνος Καϊσίδης