Ο κοινωνιολογος Γεωργιος Σκληρος-Κωνσταντινιδης

Η μορφή του Γ. Σκληρού- Κωνσταντινίδη (1878-1919) ξεφεύγει από τα αιγιπτιώτικα πλαίσια κατέχοντας επιφανή θέση στο πανελλήνιο σοσιαλιστικό στερέωμα ως πρωτοποριακή μορφή στον χώρο του ιστορικού υλισμού και της κοινωνιολογίας.

Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα. Ο πατέρας του Ηλίας ήταν λόγιος. Σπούδασε ιατρική στα Πανεπιστήμια Μόσχας και Ντόπαρτ της Εσθονίας και στην ιατρική σχολή του Πανεπιστήμιου της Ιένας Γερμανίας, καθώς και βιολογία με τον καθηγητή Χαϊκελ

«ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΝ ΜΑΣ ΖΗΤΗΜΑ»

Γ. Κωνσταντινίδης (Σκληρός), με τη στολή του φοιτητή της Ιατρικής στη Μόσχα τα έτη 1901-1903

Το 1907 εκδόθηκε το έργο του «Το Κοινωνικόν μας ζήτημα, που είχε γράψει στην Ιένα επηρεασμένος από τον Πλεχάνωφ. Κατά τον Λουκά Αξελό, το βιβλίο αυτό, τυπώθηκε σε 500 αντίτυπα, «κόμισε μια νέα πνοή στη μέχρι τότε ισχνή σοσιαλιστική μας φιλολογία και δημιούργησε ένα ξάφνιασμα κι ένα προβληματισμό ευθέως ανάλογο μ' εκείνον που αναλογούσε στην εισβολή της νεαρής εργατικής τάξης στο ιστορικό προσκήνιο». Ο παραπάνω μελετητής το χαρακτηρίζει ως «μια συνθετική , αλλά και εκλαϊκευτική συνάμα προσπάθεια παρουσίας των αντιλήψεων του ιστορικού υλισμού σε σχέση με την ευρωπαϊκή και τη νεοελληνική πραγματικότητα....Όντας το πρώτο που γράφτηκε στην Ελλάδα κάτω από το φως του διαλεχτικού υλισμού, ήταν υποχρεωμένο να δίνει ικανοποιητική εξήγηση σε θέματα που σήμερα πια είναι κοινός τόπος και για την αστική σκέψη».

«ΟΛΑ ΤΑ ΕΡΠΕΤΑ ΘΑ ΑΡΧΙΣΟΥΝ ΝΑ ΣΥΡΡΙΣΟΥΝ»

Όπως φαίνεται από τον πρόλογο του βιβλίου, που άσκησε επίδραση και στον Παλαμά, ο Σκληρός περίμενε τις αντιδράσεις, που θα δημιουργούσε η κυκλοφορία του και σημείωνε: «Εννοείται όλα τα ερπετά θα αρχίσουν να συρρίσουν, όλοι οι υπνωτισμένοι θα ρίψουν κραυγή οδύνης, οι φαρισαίοι θα σχίσουν τα ιμάτια των». Αλλά το τοιούτο πρέπει να μας είναι εντελώς αδιαφορών. Τουναντίον. Όσον περισσότεραι κατάραι και αναθέματα τόσονπερισσοτεραι ελπίδες επιτυχίας δια το έργον. Θα πή πως ωμιλήσαμε σύμφωνα με την πραγματικότητα.

«ΕΣΦΑΛΜΕΝΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ»

Το πρώτο κεφάλαιο του έργου είναι χαρακτηριστικό: «Η πάλη των τάξεων ως απαραίτητος παράγων της κοινωνικής προόδου». Υπό το πρίσμα αυτό προέβη σε εσφαλμένη τοποθέτηση του Βυζαντίου θεωρώντας το ως «καθαρώς φεουδαλο-αριστοκρατικον κατασκεύασμα, έφερεν , εννοείται , όλα τα τυπικά γνωρίσματα αριστοκρατικού κράτους: πολεμικόν μένος, κατακτητικάς ορμάς, απολυταρχικόν συγκεντρωτικόν πολίτευμα, θεοκρατικόν πνεύμα. Τα δυναστικά συμφέροντα εις την πρώτην γραμμήν, ο κλήρος πιστός σύμμαχος και ευλογητής του καθεστώτος. Ο λαός εστερημένος πολιτικών ελευθέριων και εθνικής συνειδήσεως , υπό την σημερινήν σημασίαν της λέξεως».Το βιβλίο προκάλεσε πράγματι θόρυβο και απασχόλησε επί δυο χρόνια τις σελίδες του «Νουμά».

ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ ΚΑΙ ΠΑΛΙ  ΜΕΤΑ ΣΤΟ ΚΑΙΡΟ

Το 1909 ο Σκληρός ξαναβρέθηκε στη Ρωσία , καθώς και το 1910, χτυπημένος από φυματίωση. Στο Κάιρο τον βρίσκουμε το 1911 να εργάζεται στην κλινική Βορόνωφ ως γιατρός. Κι από εκεί, στο προάστιο Ζεϊτούν, όπου διατηρούσε «κλινική και κατοικία μαζί σ'ένα ακίνητο με πολλά διαμερίσματα, που θύμιζαν στρατώνα. Τις επαγγελματικές του υπηρεσίες τις πρόσφερε σε χαμηλές τιμές αδιαφορώντας για την οικονομική κατάσταση των συχνά εμπόρων πελατών του, ενώ τους άπορους τους εξέταζε δωρεάν, δίδοντας τους συχνά και χρήματα για αγορά φαρμάκων».

«Ο ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΦΥΛΗ ΜΑΣ»

Στα τέλη του 1913 παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η δημοσίευση στα «Γράμματα» της Αλεξάνδρειας της επιστολής του «Ο σκεπτικισμός και η φυλή μας», που έγραψε με αφορμή τον τόμο του περιοδικού, που του είχαν στείλει. «Εκείνο όμως , που μου έκανε κακή εντύπωση», γράφει στην ομάδα των «Γραμμάτων», «(δεν σας το κρύβω), είναι το πρόγραμμα σας με την αρνητική, σκεπτικιστική, και αισθητική αποκλειστικά τάση του. Θάθελα περισσότερη ζωντάνια και ευρύτητα από εσάς που έχετε την ευγενή φιλοδοξία να γίνεται αναγεννητές της φυλής μας...Και Σεις λοιπόν, φίλοι μου, προτιμάτε τον άγονο παγερό σκεπτικισμό, την αισθητική συγκίνηση μονάχα από Θέρμο αγκάλιασμα της ζωής, από ένα ενθουσιώδες ενδιαφέρον για όλα τα μεγάλα ζητήματα της γύρω σας πραγματικότητας ;».

ΕΥΡΥΤΑΤΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΣΤΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑΣ

Ακολούθησε στις σελίδες των αλεξανδρινών περιοδικών ευρύτατη συζήτηση, στην οποία έλαβε μέρος από πλευράς «Γραμμάτων» ο Δημητρός Ζαχαριάδης υπεραμυνόμενος των στόχων και του προγράμματος του περιοδικού. Αξίζει να σημειωθεί ότι με ύφος ανάλογο του Σκληρού, του έδινε ένα παράδειγμα πως θα του απαντούσε, αν τα «Γράμματα» χρησιμοποιούσαν «εναντίον των ιδεών του σύστημα διαλεκτικώς όμοιων με το ιδικόν του: «Λυπηθήκαμε, αγαπητέ φίλε, διότι και σεις δεν ξεφύγατε, όπως τόσες απλοϊκές ψυχές, την λύμη του σοσιαλισμού, και κυλίεστε στις λάσπες του, και στα άγονα όνειρα που κάνει. Αγκαλιάσατε και σεις την κούφια αυτή θρησκεία, την παγερή και αποκρουστική, που καταστρέφει κάθε κοινωνική υπόσταση, κι αυτήν ακόμη την ιδέα της φυλής, αντί να προτιμήσετε την ενθουσιαστική ορμή της γύρω σας ζωής, την πατριωτική δράση, που μεταρσιώνει την θυσία του ατόμου και του σαρκίου του στα μεγάλα ιδανικά της τέχνης που ανάδειξαν εις το παρελθόν την φυλή μας και θα την κάμουν να μεγαλουργήσει εις το μέλλον».

ΥΨΗΛΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΔΙΑΛΟΓΟΥ

Προσθήκη λεζάντας

Το υψηλό επίπεδο διάλογου και οι προσωπικότητες που λαμβάνουν μέρος σ' αυτόν προσδιορίζουν και το επίπεδο της αλεξανδρινής πνευματικής ζωής. Οι Αλεξανδρινοί άλλωστε, προσκολλημένοι στην τέχνη και την αποστολή της, δίνουν με την απάντηση του Ζαχαριάδη το στίγμα: «Στην φυλήν των δυνατών ατομικοτήτων, ξέχωρη μορφή παρουσιάζει ο καλλιτέχνης, Η αποστολή του είναι κοινωνική, παρ' όσα φρονεί ο κ. Σ.»,(έγραψε στο περιοδικό  «Γράμματα» ο Δ. Ζαχαριάδης. Στη συζήτηση μπαίνει και το θέμα ελληνικότητας- ευρωπαϊσμού. Ο Ζαχαριάδης, χωρίς ακρότητες, υπερασπίζεται την πρώτη και απορρίπτει τη «δουλική αντιγραφή των ευρωπαϊκών ουτοπιών». Ο Πέτρος Βλαστός, που λαμβάνει μέρος στη συζήτηση, επισημαίνει τη ροπή, που ο Σκληρός εμφανίζει στα γραφτά του με την καθαρεύουσα και παρατηρεί( στο περιοδικό «Γράμματα»): «...Αφού έχει τόσο σωστές ιδέες για την ελληνική φυλή και την αναμόρφωση της, έπρεπε να μη γράφει πια την καθαρεύουσα, μα τη δημοτική. Από πού θα αρχίσει η πράξη, αν όχι από εμάς, που βλέπουμε την αλήθεια...». Ο Βλαστός γράφει από την Αθηνά στις 22 Δεκεμβρίου 1913 με το μονοτονικό σύστημα. Τότε ο Σκληρός, όπως θα δούμε πιο κάτω, δεν γράφει ενσυνείδητα την καθαρεύουσα.

ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΚΛΗΡΟΥ

Η συζήτηση δεν τελειώνει εδώ. Ο Σκληρός αντεπιτίθεται από το Κάιρο την 1η Ιουνίου 1915. Υποστηρίζει με πάθος τις θέσεις του και σημειώνει(στο περ. «Γράμματα»): «Τελειώνοντας , ένα μόνο παρακαλώ τον κ. Ζαχαριάδη, εάν ειλικρινώς επιθυμεί να απαντώ εις το εξής εις τα γραφόμενα του. Όχι φούμαρα και θυμούς που δεν ταιριάζουν σε εμάς που ονειροπολούμε να δημιουργήσουμε ένα νέο πολιτισμό, ανώτερο από κάθε μικρόψυχο προσωπικό στοιχείο, και ούτε και επανάληψη και ξαναπέσιμο στον ίδιο συρτό χαβά περί απολύτου αληθείας και ατέλειας των ανθρωπίνων γνώσεων και ματαιότητας κάθε συζητήσεως, αλλά και ούτε και χάσιμο του σε επουσιώδη δευτερεύοντα σημεία μακριά από την ουσία του ζητήματος».

ΚΑΙ ΝΕΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ

Κι ο Ζαχαριάδης από την άλλη πλευρά παραμένει αμετακίνητος στις απόψεις του για την τέχνη. Στη νέα απάντηση του, αφού διευκρινίσει ότι «δεν είχε πρόθεση να προσβάλει κανέναν, ουδέ να εκμηδενίσει οποιανδήποτε εκδήλωση ζωής, έστω και κοινωνιολογική», ξεκαθαρίζει τα πράγματα: «Χρειαζούμενη η παρέμβαση του κ. Σκληρού για την απόλυτη αλήθεια. Συμφωνώ με τις ιδέες του που είναι και ιδέες μου. Εκείνο το πράγμα συγκινεί που βγαίνει από την καρδιά. Δηλαδή Τέχνη, δηλαδή μαρξισμός. Κριτήριο κοινό:Το αίσθημα και η ειλικρίνεια. Γιατί ο καλλιτέχνης να γίνει Μαρξιστής και το αντίστροφο; Καθείς με την ιδιοσυγκρασία του! Αντί να κληθούν οι καλλιτέχνες να δουλέψουν τις υποθέσεις του Μαρξ ή των προλεταρίων, ήσυχοι ας εκτελούν τον προορισμό τους».

ΓΑΜΟΣ ΤΟΥ ΣΚΛΗΡΟΥ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Στο μεταξύ , τον Φεβρουάριο του 1914, ο Σκληρός νυμφεύεται μια πλούσια, την Ευτέρπη Πηλείδη ,από τον Βόλο, και μετακομίζει στο κέντρο του Καΐρου. Δεν παραμένει όμως για πολύ. Η φυματίωση που τον καταταλαιπωρεί, ώστε και την ιατρική να ασκεί ακατάστατα, τον αναγκάζει να καταφύγει στο καλό κλίμα του καϊρινού προαστίου Χελουάν. Το 1915 περιλαμβάνεται στους ιδρυτές, στο Κάιρο , του «Εντευκτηρίου», το 1916 της «Δημοτικιστικής Ομάδας» και το 1917 της «Λαϊκής Λέσχης». Κάνει διαλέξεις για τον δημοτικισμό, τον Τολστόι και τυπώνει στην Αλεξάνδρεια τη «Φιλοσοφία του πόλεμου και της Ειρήνης»- κείμενο μιας διάλεξης(1917)- , και «Τα σύγχρονα προβλήματα του Ελληνισμού» (1919, και τα δυο εκδόσεις του περιοδικού «Γράμματα»).

Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΡΔΑΤΟΣ ΤΟΝ ΑΠΟΚΑΛΕΙ «ΡΕΒΙΖΙΟΝΙΣΤΗ»

Ο Γιάννης Κορδάτος έχει γράψει γι' αυτά (τα βιβλία του Σκληρού): «Στο αναμεταξύ (ο Σκληρός) είχε αναθεωρήσει το μαρξισμό, προσχώρησε στο ρεβιζιονισμό». Οι κρίσεις αυτές θεωρούνται υπερβολικές από τον Λουκά Αξελό, ο οποίος σπεύδει να κατατάξει τον Σκληρό στον «ουτοπικό σοσιαλισμό» και να τον χαρακτηρίσει ως «κορυφαία και οριακή περίπτωση του» (του ουτοπικού σοσιαλισμού). Οπωσδήποτε, πάντως , υπάρχει στο μετά το «Κοινωνικό μας ζήτημα» αισθητή διαφοροποίηση. Ο καθηγητής της κοινωνιολογίας Δ. Τσάκωνας θεωρεί τη γραμμή του «μετριοπαθή» κι έχει δίκαιο όταν γράφει πως ο Σκληρός «φροντίζει να δώσει μια συνέπεια στη σκέψη του και να εξασφαλίσει μια επιστημονική επιφάνεια. Είναι δίκαιο να αναγνωρίσουμε πως έχει τον οπλισμό ενός θεωρητικού και κριτικού μυαλού».

ΤΑ ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΥΛΗΣ

Στα «Σύγχρονα προβλήματα του Ελληνισμού», που είναι και το μεγαλύτερο σε έκταση βιβλίο του, αξίζει να σταθούμε στα ελαττώματα της φυλής, που πρέπει να αποβάλουμε , αν θέλουμε να πάμε μπροστά. Είναι «η φανατική προσήλωση στο ψέμα, που κολακεύει τις εθνικές αδυναμίες και προλήψεις ή εξυπηρετεί τα προσωπικά πάθη και συμφέροντα μας», «ο σατανικός ατομικισμός, που όλα τα υποτάσσει στην πρακτική καριέρα του ατόμου», «η θεοποίηση του νοητικού παράγοντος, της επιτήδειας 'καπατσοσύνης', που εξασφαλίζει κοινωνική προαγωγή και η τέλεια μας αδιαφορία στο ήθος και το ηθικό εν γένει παράγοντα», «η γενική αμοιβαία καχυποψία μας», «η ανευλάβεια μας προς το άτομο του άλλου», «η ματαιοδοξία, φτωχοαλαζονική επίδειξη του πλούτου και η θεοποίηση της υλικής επιτυχίας του ανθρώπου, «η υπερτροφία του προσωπικού στοιχείου και της μικρολόγουυποκειμενικότητας», «η έλλειψη φυσικότητος και απλότητος», «η στεγνότης και η πεζότης του χαρακτήρος, η τέλεια υποδούλωση μας στην τρομοκρατία μιας ματαιοδόξου υλιστικής γνώμης και η ανικανότητα μας για κάθε αυθόρμητη γενναία δημιουργία στην περιοχή της τέχνης, του ηθικού κόσμου και της ανιδιοτελούς καθαράς επιστήμης».

Πέρα από τις ιδεολογίες και θεωρητικές θέσεις, οι επισημάνσεις αυτές, καίριες και ουσιαστικές, διατηρούν, έως σήμερα , την επικαιρότητα τους και την αξία τους.

ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΑΝΑΛΑΜΠΕΣ ΤΟΥ ΣΚΛΗΡΟΥ

Το 1918 ο Σκληρός πρωτοστατεί στη δημιουργία του «Εκπαιδευτικού Ομίλου Αιγύπτου». Όμως η υγειά του σύντομα θα τον οδηγήσει στον τάφο (22 Δεκεμβρίου 1919). Ο Μαλάνος, όταν τον πρωτοσυνάντησε στου παλαιού «Αθηναίου»(στο ισόγειο του ξενοδοχείου «Μετροπολ», στον σταθμό του Ραμλιού, όπου σήμερα βρίσκεται το μεγάλο «Τριανον»), όταν κατέβηκε στην Αλεξάνδρεια, τον περιγράφει ως εξής:

"Στο πρόσωπο του είχε μια νεκρική ασπρίλα που την έκανε ακόμα πιο έντονη η αντίθεση των σκούρων μαλλιών και γενιών του. Έμοιαζε με άγιο, ύστερα από μια ζωή μαρτυρίων ή και με επαναστάτη που μόλις έβγαινε, ύστερα από χρόνια ανήλιαγα κάτεργα, στο φως της ημέρας. Σιγανή η φωνή του κι ο τόνος της ομιλίας του μαλακός και οικείος».

Πέθανε κρατώντας στο χέρι του το βιβλίο του "Τα σύγχρονα προβλήματα του Ελληνισμού", που πριν λίγο είχε κυκλοφορήσει(1919). Το 1971 δημοσιεύτηκαν στα «Νέα Κείμενα (εκδ. Κέδρος) δεκατέσσερα γράμματα του Γ. Σκληρού στον Στέφανο Πάργα. Το 1976 ο Λουκάς Αξελός συγκέντρωσε σ' έναν ιδιαίτερα φροντισμένο τόμο τα Έργα του Σκληρού, προτάσσοντας εμπεριστατωμένη εισαγωγή (Εκ. Επικαιρότητα). Ο ίδιος εκδοτικός οίκος εξέδωσε προηγουμένως «Το κοινωνικό μας ζήτημα», «Τα σύγχρονα προβλήματα του ελληνισμού»,Κριτικές σελίδες. Ο φίλος του Σκληρού και θερμός δημοτικιστής Κώστας Φλώρης δημοσίευσε το 1930 τη μελέτη «Γεώργιος Σκληρός 1789-1919».

Ιωάννης Χατζηφώτης